این گزارشی ست که به سفارش سازمان نوسازی شهر تهران از نقش دفتر توسعه محلی سیروس در راه اندازه موزه مدرسه خیام در سال 1399 خورشیدی تنظیم شد. لازم به ذکر است در حال حاضر مکان موزه و نوع مبلمان آن تغییر کرده و از سال 1399 نیز ادامه کار راه اندازی به صورت داوطلبانه توسط گروه مطالعاتی تهران پلاک به پلاک پیگیری شده است. با احترام: شفق متولی

• عنوان پروژه: موزه مدرسه هنرستان راهیان قدس
• سال:1398-1399
• منطقه:12
• محله: سیروس
• نویسنده: شفق متولی. شماره تماس: 09369422833. رایانامه: shafaghmotevalli@gmail.com
• همکاران: رامین احمدیه اردکان

حیاط مرکزی هنرستان راهیان قدس

چکیده

موزه‌ها روایتگران خاموش تاریخ هر محدوده ای هستند. مقیاس این محدوده گاه به اندازه یک محله و گاه به اندازه یک کشور است. در ساده‌ترین تعریفی که از موزه ارائه شده‌است، موزه را بنایی می‌داند، که در آن مجموعه‌هایی از اشیاء به منظور تحقیق، بررسی و بهره‌گیری گردآوری شده‌است. موزه‌ و موزه‌داری در حال حاضر در پی آن است که نقش اجتماعی پویاتری را ایفا کند. به عقیده صاحبنظران "موزه‌داری نوین" را می‌توان در شاخصه‌های توسعه پایدار دید. این شاخصه‌ها، توجه به پتانسیل‌های هر محدوده، بومی‌گرایی و بهره‌برداری مناسب از آن پتانسیلها را به عنوان یک اصل برمی‌شمرد. در واقع توسعه پایدار در پی آن است که بر اساس نظام فکری، جریان فرهنگی و ویژگی‌های اجتماعی هر محدوده امکان مناسبتری در جهت ارتقاء کیفیت زندگی افراد ساکن آن محدوده ایجاد نماید. از همین روست که در شرح خدمات موزه به شکل نوین، رسالت اجتماعی دیده می‌شود. بر خلاف گذشته ،موزه و موزه‌داری امروز محدود به ساحت فیزیکی اشیاء نیست و در تلاش است پاسخگوی نیازها و چالشهای امروز آموزش دانش باشد.

هنرستان راهیان قدس تنها مجموعه فرهنگی است که در صد سال گذشته کاربری آموزشی خود را حفظ نموده است. این هنرستان مقیاسی شهری دارد و از معدود هنرستانهای مجهز سطح تهران می باشد که همچنان به فعالیت آموزشی خود می‌پردازد. امید است بهره‌برداری از فضای مدرسه با جلب مشارکت هنرآموزان و مدیریت مدرسه از داخل و نهادهای مدیریتی مذبط با مجموعه از بیرون، بتواند موقعیتهای مناسب جدیدی برای مدرسه، محله و تهران را فراهم آورد.

تاریخ های مهم

• استقرار مشاور ارم طرح ایساتیس، شناسایی مدرسه به عنوان یکی از پتانسیل‌های مناسب محله و اقدام به ارتباط گیری با مدیریت مدرسه پاییز 1397

• جلب مشارکت مدیریت مدرسه و اقدام به تشکیل پرونده ثبتی مدرسه از زمستان 1397

• اقدام به شناسایی پتانسیلهای مدرسه جهت جمع آوری مجموعه موزه مدرسه پاییز 1398

• ثبت مدرسه در زمستان 1398 و صحبت با دکتر کارگر مدیر بخش موزه وزارت میراث فرهنگی

• آغاز عملیات اجرایی آماده‌سازی موزه بهار 1399

• آمادگی افتتاح تابستان 1399 (توقف به دلیل شیوع بیماری کرونا)

نوع تجربه

هنرستان راهیان قدس از معدود مجموعه‌های فرهنگی-آموزشی است که در صد سال گذشته کاربری آموزشی خود را حفظ نموده است. بهره‌برداری ازپتانسیلهای  مدرسه می‌تواند فرصتهای جدیدی برای محله ایجاد کند؛ این پروژه در قالب پروژه‌های تام (پروژه‌های توسعه اجتماعی –اقتصادی محلی) تعریف شده است.

معرفی محدوده و مهمترین موانع و مسائل

موقعیت مکانی مدرسه در محله سیروس

محله سیروس محله چهاردهم منطقه 12 شهرداری تهران می‌باشد که شمال آن به خیابان پانزده خرداد، از غرب به خیابان مصطفی خمینی، از جنوب به خیابان مولوی و از شرق به خیابان ری محدود می‌شود. این محله بخش عمده‌ای از محله چالمیدان را شامل می‌شود که بنابر اسناد جزء پنج محله حصار صفوی بوده‌است.

محله سیروس در حال حاضر با مشکلات و آسیبهای متعددی مواجه است. ترک محله توسط خانواده‌های قدیمی، تبدیل شدن خانه های سیروس به فضاهای پشتیبان بازار، توسعه آسیبهای اجتماعی مانند حضور کارتون خوابها و معتادان در سطح محله از جمله مواردی ست که محله با آن درگیر است.

هنرستان راهیان قدس با مجموعه پتانسیلهایی که به لحاظ ارزش معماری و آموزشی دارد در کنار دیگر پتانسیلهای کالبدی محلی نظیر بازارچه نائب‌السلطنه، حمام خانم، کوچه رسولی به عنوان گالری سردرها و ساباط عباسی می‌تواند نقطه محرک توسعه برای گردشگری محله قرار گیرد.

تعریف مساله مورد نظر و نحوه مواجهه با مساله

هنرستان راهیان قدس (دبستان خیام) از جمله 12 مدرسه نوبنیاد پهلوی اول می‌باشد که توسط معمار فرانسوی مارسل دوبرول طراحی شده‌است. در کنار مجموعه بزرگی ابزارهای صنعتی ـ آموزشی می‌توان اداعا کرد بخش قابل توجهی از میراث آموزش صنعتی در این هنرستان موجود است.

اما این بنای ویژه از نظر فرهنگی و تاریخی از بعد جغرافیایی نیز پتانسیل و امکانات ویژه ای دارد (قراگیری در نزدیکی چهارراه سیروس بعنوان یکی از ورودی های اصلی بازار تهران) تعارض این دو بعد به گونه ای نگران کننده است. از دیگر سو مهاجرت از محله و کاهش جمعیت نیاز به فضای آموزشی در محدوده را کاهش داده و مدرسه با بخش کوچکی از ظرفیت اسمی خود فعال بود. همه این ها در کنار وجود نشانه هایی از تمایل بخشهایی از مدیریت اداره آموزش و پرورش به بهره گیری از فرصتهای اقتصادی پنهان در موقعیت مدرسه مهمترین مسئله پیش روی دفتر بود.

از این رو در راستای حفظ ارزشهای فرهنگی تاریخی این مدرسه با ایجاد بسترهای حفاظت کننده و جذاب کننده توجه عمومی و جامعه حرفه ای به بعنوان ابزاری برای جلوگیری از تخریب و نوسازی چه تمام و چه بخشی از این مدرسه بعنوان ابزاری کارآمد مورد توجه دفتر توسعه محله و مدیریت و هیئت امنای مدرسه قرار گرفت.

تعریف چشم انداز و اولویت ها

در اولین اقدام مدرسه به عنوان بنای حایز ارزش میراث معماری مدرن در سال 1398 ثبت ملی شد شده اما با توجه به تجربیات متعدد از حذف ابنیه ناشناخته از این فهرست و ناکارآمدی آن در حفاظت از بنا تعریف فعالیت جدید مرتبط و مبتنی بر امکانات مدرسه در راستای شناساندن آن به جامعه در اولویت قرار گرفت.

از این رو موزه مدرسه راهیان قدس نه تنها بعنوان روایتگر تاریخچه 50 ساله آموزش فنی و حرفه ای در کشور که بستری برای افزایش فرصتهای گردشگری در محله و تعامل متقابل تازه محله و مدرسه بعنوان تامین کننده برخی خدمات مورد نیاز محله خواهد بود. شکل گیری این مهم بر پایه مشارکت هنر آموزان و گروههای فعال گردشگری با اولیاء و مسئولان مدرسه محقق گردید..

اهداف و راهبردها

• تاسیس موزه مدرسه در کنار فعالیت آموزشی مدرسه می توانست شرایط را برای معرفی مجدد مدرسه و جذب هنرجو مهیا نماید. و ظرفیتهای بلقوه مدرسه را فعال کند

• فعالیت جدید می‌تواند با جلب توجه جامعه حرفه ای چه در حوزه معماری و چه در حوزه گردشگری ، به عنوان عامل حفاظتی عمل نماید که از خطر خروج بنا از ثبت و تخریب آن جلوگیری کند.

• مدرسه با وجود فضای بزرگ آمفی تاتر آن در صورت فعال شدن امکان تامین خدمات مورد نیاز محله در حوزه فرهنگی را در اختیار محله قرار خواهد داد و در یک دیالکت فعالیتی جاذبه گردشگری هم برای محله و هم برای مدرسه افزایش خواهد یافت.

• ایجاد موزه فرصتی است برای گردآوری و نمایش لوازم کمک آموزشی، اشیاء و اسنادی که بخشی از تاریخ آموزشی این سرزمین است تا روشنگر بخشی از تاریخ این سرزمین باشد.

• جلب مشارکت مسئولیت و اولیا و دانش آموزان در ایجاد موزه مدرسه احساس ارزشمند بودن فعالیت های در حال انجام گرفتن را در بین همه این گروهها افزایش داد و امید از در استمرار زمانی آن ماثر افتد.

فرآیند انجام کار

نمودار انجام کار

فرایند انجام پروژه در سه مرحله اساسی تعریف شد.

• مرحله اول شناسایی پتانسیل‌های موجود در مدرسه

• آماده سازی محتوا و جلب مشارکت ذی‌نفعان

• انجام فعالیتهای رسانه ای برای معرفی و پیگیری ایجاد نهاد مدیریتی برای تداوم فعالی

• 

-نقشه بهره برداری موزه

ارزشهای معماری و نقشه بهره‌برداری

بنای اولیه مدرسه در بازه سالهای 1316 الی 1320 ایجاد شده است. این مدرسه که از جمله 12 مدرسه نوبنیاد دوران پهلوی اول می‌باشد در سال 1398 در فهرست بناهای حایز ارزش رسید و از زمره ابنیه میراث معماری مدرن می‌باشد.بنای اولیه در یالهای شرقی و جنوبی بارگزاری شده اند که شامل کارگاههای تولید ابزار، نجاری و ریخته گری، مکانیک، آمفی ‌تاتر و کلاسهای درس می باشد. لازم به ذکر است این بخش از مجموعه در تولید پروژه‌های سینمایی بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرد. بخش شمالی مدرسه در طرح توسعه فضای آموزشی در دهه چهل به بهره برداری می‌رسد. کلاسها و کارگاه خودرو در این بخش قرار دارند. ورودی اولیه مدرسه از کوچه درختی در داخل محله بوده است، اما پس از بهره برداری بنای دهه چهل ورودی به جبهه غربی در خیابان سیروس(مصطفی خمینی) تغییر می یابد که در حال حاضر از آن نیز استفاده نمی شود و ورود و خروج از طریق در ماشین رو صورت می گیرد.

موقعیت قرارگیری موزه در طبقه همکف ساختمان دهه چهل در نظر گرفته شد. این موقعیت هم به لحاظ امکان استفاده از ورودی در اصلی، دسترسی مشترک با آمفی تاتر و دیگر ریز فضاها امکان فعالیتهای متنوعی را پس از بهره برداری می تواند فراهم آورد. همچنین امکان بازدید از موزه همزمان با ساعت درسی را میسر می‌نماید. مجموعه فضاهای پیشنهادی برای راه اندازی موزه شامل سه اتاق برای نمایش آثار، لابی مشترک آمفی تاتر و موزه، استفاده از اتاقکهای ورودی به عنوان فضای گیشه و فروشگاه آثار دست ساز هنرآموزان، مدنظر قرار داده‌شد. در فاز بعدی تسهیل امکان بازدید از بنای اولیه مدرسه و کارگاهها به عنوان بخش توسعه موزه پیشنهاد گردید.

تصاویر قبل و بعد عملیات اجرایی

محتواسازی موزه

از دیگر پتانسیل‌های قابل ذکر مدرسه، وجود ابزارهای کمک آموزشی تخصصی مانند قطعات مختلف ماشین و ابزارهای عمومی مانند پروژکتورها و دستگاههای زیراکس قدیمی و ابزار ساخته شده توسط هنرآموزان است. این مجموعه ابزار پس از پاکسازی، به صورت کامل عکسبرداری شدند و برای آنها پرونده ثبت مطابق با شیوه نامه ارائه شده توسط وزارت میراث فرهنگی تهیه شد.

مستندسازی ابزار موزه

در طراحی چیدمان موزه، هم به جهت رعایت بیشترین بهره‌برداری ازسرمایه موزه و هم به جهت بازمصرف مبلمان موجود؛ تلاش شد از وسایل دست ساز کارگاه نجاری هنرآموزان استفاده شود.

نقشه جانمایی مبلمان موزه

نقشه چیدمان اشیاء موزه

علاوه بر ابزار، مجموعه قابل توجهی از اسناد مکاتبات اداری، نمونه از کارنامه‌های دهه‌های سی موجود است که می توانند بخشی از محتوای قابل نمایش موزه را تشکیل دهند.

در کنار اسناد موجود مروری بر روزنامه اخبار روزنامه اطلاعات صورت گرفت و اخبار منتشر شده از فعالیت اجتماعی مدرسه جهت ارائه در مجموعه گزینش شد. این اخبار طیفی از اطلاعات شامل بازخورد اهالی نسبت موزه تا گردهمایی‌های کانون ایران و بانوان در آمفی‌تاتر را شامل می‌شود که به نوعی بازتاب زندگی روزمره و نقش مدرسه در مقیاس شهری را تشریح می‌کند.

جلب مشارکت ذی‌نفعان و گروهها

جلب مشارکت ذی‌نفعان با برگزاری جلسات مستقل با شورای دانش‌آموزی، انجمن اولیاء و مربیان و مدیریت مدرسه صورت گرفت. همزمان با این موضوع با توجه به پتانسیلهای مدرسه گروههای دیگری برای مشارکت گیری و کمک به تداوم فعالیت موزه شناسایی شدند. این گروهها بر حسب موضوعات مرتبط با موزه شناسایی شدن و تلاش برای ارتباط گیری با آنها صورت گرفت.

-فعالیتهای انجام شده گروههای شناسایی شده

مشارکت هنرآموزان و اولیا مربیان

معرفی موزه

براساس برنامه ریزی انجام شده برای افتتاح، معرفی موزه با ایجاد پایگاه اینترنتی کمی زودتر صورت گرفت. بروشور و دفترچه معرفی اولیه‌ای نیز تهیه شد که بر حسب شرایط ارتباط‌گیری با گروهها به آنها ارائه می‌گشت. محتوای مجموعه ای با عنوان کتاب موزه مدرسه نیز جهت ارائه پس از افتتاح تهیه شده است. اما شیوع بیماری کرونا منجر به تعویق افتادن افتتاحیه موزه شد . بر همین اساس پایگاه اینترنتی موزه نیز فعالیت خود را آهسته تر ادامه داد.نکته حایز اهمیت اینکه در حال حاضر این پایگاه محل مراجعه هنرآموزان ادوارگذشته می‌باشد و به نوعی تبدیل به بستر ایجاد کانون فارغ التحصیلان شده است.

از دیگر مواردی که به عنوان معرفی می توان نام برد موارد زیر است:

• پذیرش موزه در لیست منتخب ارسالی آثار بازآفرینی میراث معماری مدرن به دکوموموی جهانی (نهاد بین‌المللی مستندنگاری و حفاظت از آثار معماری مدرن و معاصر)

• معرفی مدرسه به ستادبازآفرینی شهر تهران به عنوان مدرسه ماندگار(پیرو تفاهمنامه صورت گرفته شهردار تهران و وزیر آموزش و پرورش)

• معرفی موزه مدرسه در شبکه خبر

فعالیتهای انجام شده جهت معرفی موزه

تداوم

رویکرد جهانی نسبت به نقش آموزش موزه به عنوان فضای مکمل مدرسه منجر به تغییر شکل فعالیت موزه‌ها در سطح جهان گشته است. موزه‌ها محل گردآوری مستنداتی از تاریخ زیسته بشر هستند که باید دانش شکل گیری آنها به نسل بعدی معرفی شود. از این رو جریان موزه‌داری نوین در پی آن است که با فعال کردن فضاهای موزه‌ای و ایجاد شرایط فعالیتهای متناسب با موضوع موزه پیوندی پویا با آموزش نسل آینده ایجاد نماید.

موزه مدرسه راهیان قدس با توجه به پتانسیلهایی که شرحش رفت نیازمند مدیریت متمرکز و خلاق برای ایجاد ارتباط با نهادهای آموزشی، گردشگری و صنعتی می‌باشد. در صورتی که این امر به صورت درون زا و با بهره‌گیری از هنرآموزان و مجموعه آموزشی مدرسه تحقق یابد، می‌توان به تداوم فعالیت پویا امید داشت.از این رو در جریان برنامه ریزی موزه تلاش شد تا از ظرفیت هنرآموزان در سطوح پایین آموزشی استفاده شود که سالهای بیشتر در مدرسه حضور خواهند داشت.

از دیگر سو با درگیر نمودن انجمن اولیاء و مربیان و کادر آموزشی به ویژه مدیری مدرسه چه در فرآیند اجرا و چه در جلب منابع مالی مورد نیاز و حتی در انجام برخی از کارهای اجرایی تلاش شده ارتباط محکمی میان نقش ها در مدرسه و نقشها در مدیریت موزه ایجاد گردد تا تغییرات در نفرات منجر به بلاتکلیفی در تداوم فعالیت موزه نگردد.

ساختار پیشنهادی مدیریت موزه

آموخته ها

از نظر تیم مجری مهمترین درس آموخته این پروژه همراه نمودن افراد تاثیر گذار و ذی نفوذ در اجرای پروژه از گامهای نخست است. در بسیاری موارد پروژههای تعریف شده معمولا توسط تیم های مجری برنامه ریزی میگردد و مشارکت در قالب گامهای از پیش تعیین شده ای در اجرای پروژه تعریف میگردد. این مسیر معمولا جلب اعتماد گروههای هدف را به همراه نخواهد داشت و یا در میانه راه با بروز تضاد منافع دلسردی در گروه های هدف ایجاد میکند.

در پروژه موزه مدرسه راهیان قدس اگرچه گام نخست حفاظت از مدرسه از طریق ثبت آن از طرف دفتر توسعه محله پایه ریزی و پیگری شد ولیکن مشارکت مدیریت محله در ایده پردازی جهت تبدیل نمودن آن به یک فضای فرهنگی و از جنس موزه دلبستگی به طرح را در بدنه اجرایی مدرسه ایجاد نمود. در گامهای بعدی جلب مشارکت اولیا به ویژه ریاست آن و همراه نمودن سایر ذی نفعان بیشتر با همراهی مدیر مدرسه صورت گرفت.

این تعهد به هدف در طرح تا آنجا پیش رفت که مدیر مدرسه و دبیر انجمن اولیا خود را مکلف به صرف زمان در جهت جلب نظر سایرین میدانستند و نتیجه آن هم مشخصا همراه نمودن دیگران و ایده پردازی و اجرای ایده ها در راستای نیل به اهداف تعریف شده بود. آخرین مورد آن تلاش مدیر مدرسه در اخذ ملاقات مردمی از شهرداری منطقه جهت ارائه کارهای انجام شده در مدرسه خارج از چارچوب اداری و بعنوان یک شهروند بوده است.

قابلیت تعمیم و درس آموزی برای سایر محلات

بدیهی ست که ایجاد فضاهایی مانند موزه کاملا وابسته به پتانسیلهای هر محدوده است. اما کشف موقعیتهایی نظیر موضوع هنرستان راهیان قدس که پیوندی چندجانبه با زندگی روزمره، محله، میراث فرهنگی و نسل آینده دارد و امکان ایجاد ارتباط با طیف گسترده‌ی از گروه‌ها را می‌تواند میسر کند،غنیمتی ست که شاید راه را برای افزایش مشارکت عمومی نسبت به شهر بالا ببرد.

در بسیاری از بخشهای شهر تهران به ویژه در بخش مرکزی آن هستند فضاهایی که بر حسب نیازهای ساکنین در روزگاری دور یا نزدیک ایجاد شده اند، و با تغییر در الگوهای زندگی ساکنین محدوده های اطراف یا با ظرفیت کمتر از ظرفیت اسمی خود فعال هستند و یا اصلا فعال نیستند، از این دست بسیار هستند سینماها، مدارس، مجموعه های بزرگ صنعتی و از این قبیل موارد. این بناها پتانسیل بسیار بالایی در تبدیل شدن به مخروبه ها و فضاهای بی دفاع شهری را نیز دارند.

بهره مندی از فرصتی که این قبیل فضاها به جهت تامین نیازهای امروز محلات شهری در اختیار مدیریت شهری قرار میدهد، نیازمند شناختی دقیق از بضاعت ها و پتانسیلهای موجود در بنا از سویی و نیازمندیهای محلات از سوی دیگر است. قدرت تفکر خلاقانه و جمعی به ویژه با همراهی گروههای ذی مدخل می تواند راهگشایی در نیل به راه حلهایی اینچنین باشد، راه حلهایی که هم توان و نیازهای بنا را در بر بگیرد، هم خواست ذی نفعان و هم نیازهای محله تا بتواند هسته ای برای تحرکات توسعه ای در محیط اطراف را فراهم آورد.

موانع موجود در برابر برنامه ریزی و اجرای فرآیند

انجام پروژه موزه مدرسه راهیان قدس نیازمند همکاری و همیاری گروهها و نهادهای مختلفی بود که می توان برای آنها طیفی از مقیاسها را در نظر گرفت. در مقیاس درون پروژه‌ای اگرچه همکاری مدیریت مجموعه بسیار یاری رسان بود، اما جلب مشارکت هنرجویان روند طولانی تر را طی نمود که شیوع بیماری کرونا نیز مزید بر علت شد. مشارکت مداوم با توجه به شرایط اقتصادی و فرهنگی هنرآموزان امریست که در صورت تداوم تسهیلگری اجتماعی در دراز مدت و مشاهده بازخورد افتتاح موزه قوام خواهد یافت. اگرچه در بخش اجرایی همکاری صورت گرفت.

راه اندازی یک مجموعه بر اساس سرمایه تخصیص داده شده، کیفیتهای متفاوتی را داراست، بر همین اساس شکل خروجی پروژه نیز متفاوت خواهد بود. به ویژه در محلات آسیب دیده ای مانند سیروس هزینه اولیه برای راه اندازی که موجب افزایش کیفیت شود در مورد توجه قرارگرفتن مجموعه بسیار موثر خواهد بود. توافق بر سر هزینه راه اندازی و به موقع رسیدن بودجه مورد نیاز از جدی‌ترین مشکلات پروژه‌هایی از این دست است.