شفق متولی

این گزارش برای معرفی مدرسه به عنوان یکی از نمایندگان ایران در فراخوان دوکومومو جهانی برای "جایزه توانبخشی بنای مدرن" تهیه و به دوکوموموی ایران ارسال شد. در نهایت از میان بناهای پیشنهادی ، این بنا نیز یکی از سه نماینده ایران در این مجموعه بود. سپاس ویژه ما برای دکتر هادی نادری ، دبیر دوکوموموی ایران که با حمایت از از این تلاش و بنا منجر به این اتفاق خوب شد.لازم به ذکر است این گزارش در سال 1399 تهیه شده است و اطلاعات این مجموعه بنا بر آنچه که در آن سال حاصل آمده بود، گردآوری شده است.

برای آشنایی بیشتر با نهاد دوکومو مطالعه لنکهای زیر پیشنهادی می گردد

معرفی

دوکومومو

دوکومومو ایران

بنای اولیه مدرسه

• دبستان خیام
• از 12مدرسه نوبنیاد رضا شاه
• معمار: سرپرست گروه طراحی: مارسل رولاند دوبرول
• نامهای دبستان در طول فعالیت: دبستان خیام(1307خورشیدی)، هنرستان مقدماتی پسران (1329 الی 1342خورشیدی)، هنرسرای مقدماتی بهبهانی (1342 الی 1354 خورشیدی)، مرکز تربیت معلم فنی بهبهانی(1354الی 1358 خورشیدی)، هنرستان راهیان قدس (1358 تا کنون)

موقعیت مکانی

موقعیت مکانی مدرسه سال 1338

مدرسه در خیابان مصطفی خمینی پایینتر از چهارراه سیروس قرار داد. مرور نقشه‌ها حاکی از این است که مدرسه در محدوده چالمیدان، و بر روی مدرسه مسجد امین‌الدوله ساخته شده‌است.

موقعیت مکانی مدرسه سال 1327

معماری بنا

نمای غربی در معبر مصطفی خمینی

نمای اصلی بنا متعلق به ضلع غربی آن می باشد. در حال حاضر در اصلی بسته و از در ماشین رو رفت و آمد صورت می گیرد.

نمای شرقی بنا که از محور صادقپور قابل رویت است متعلق به معماری پهلوی اول (دهه اول) می باشد. آنچه که از محور صادقپور دیده می شود نیمی از بناست اما از همان نیمه نیز شباهت جداره با نماهای دانشکده حقوق و ادبیات دانشگاه تهران قابل رویت است. نمای سیمانی که احتمالا در شکل اولیه خود به رنگ سفید بوده است و در حال حاضر رنگ آجری دارد و مشمول زمان نیز شده است. ایوان بلند که نشانه ای از یک ورودی احتمالی تغییر یافته است، عقب نشینی آستانه  و ستونهای طرفین (مانند ستونهای دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران) همه از مشخصات معماری ذکر شده هستند. مشاهدات از جداره حیاط حاکی از این است که در وروردی در مقابل این ایوان وجود داشته است که ظاهرا بسته شده است.

نمای شرقی مدرسه راهیان قدس و مقایسه نمونه‌های مشابه

نمای شمالی که از کوچه  محبان المرتضی قرار دارد که حجم قابل توجهی دارد. ترکیب حجم استوانه ای با بنا از نمونه الگوهایی ست در معماری دهه بیست بناهای عمومی استفاده می‌شده است. نمونه این ترکیب در مدرسه ای در خیابن پیرمرادی نیز قابل مشاهده است.

نمای شمالی هنرستان راهیان قدس

مدرسه در جبهه جنوبی فاقد نما می باشد.

بنابر گفته مدیر مدرسه، آقای صادقی مدرسه در دو مرحله ساخته شده است و در ادوار بعدی بخشهایی نظیر کارگاهها تکمیل شده اند. شکل کلی بنا به صورت حیاط مرکزی می باشد. ساختمان اولیه که متعلق به حدود سالهای1319 الی 1326 می باشد در بخش جنوبی و شرقی بارگذاری شده است. بنا اگرچه در آغاز دوره پهلوی دوم به بهره برداری رسیده است اما از نظر رنگ آجر، شکل حجمی شاخصه های معماری پهلوی اول را داراست. تاکید بر خطوط افقی جداره از نشانه های سبک استریم لاین است که نمونه مشابه آن را در ساختمان قماش واقع در میدان راه‌آهن و تعدادی از آثار واطان هوانسیان و دوبرول می توان مشاهده کرد.

ساختمان الحاقی که در حدود 23سال بعد در مدرسه ساخته می شود شاخصه های بناهای آجری متداول آن دوره را داراست. بازی حجمی با استفاده از باکس پله، استفاده از پروفیلهای فلزی آبی رنگ گفته می شود این بنا توسط هویدا، نخست وزیر وقت افتتاح می گردد. استفاده از باکس پله و دو ایوان در سمت چپ نما، و ایجاد تزیینات به کمک پروفیلهای آبی رنگ کمک به ایجاد تنوع در حجم بنا نموده است.

نمایی از هنرستان فنی حافظ اثر دوبرول و هنرستان راهیان قدس

بنابر نظر مهندس بیژن شافعی معمار و پژوهشگر معماری دوران تحول "این بنا یکی از مدارس دوازدهگانه ای است که بین سالهای ۱۳۱۹ تا ۱۳۲۶ در تهران در قسمت های جنوبی و شمالی آن موقع تهران ساخته شده . همگی آنها توسط یک تیم و با یک پرنسیپ ساخته شده‌اند (و تمامی اطلاعات مربوط به آنها در کتاب آینده گروه دوران تحول آمده است)"

حضور هویدا در افتتاح بخش دوم مدرسه

در مجموع مدرسه راهیان قدس به لحاظ معماری مدرسه یکی از بارزش ترین بناهای حال حاضر مدارس می باشد. فضاهای کلاسها، طیف گسترده ای از فضاهای جانبی که برای پرورش دانش آموزان دیده شده است، مساحت قابل توجهی فضای باز که در حال حاضر مدارس بسیاری از فقدان آن در مذیقه هستند همه از امتیازات این مدرسه جهت حفظ آن محسوب می شود.. از دیگر بناهای شاخص معمار دبستان خیام،ساختمان قماش واقع در میدان راه‌آهن و باشگاه دانشگاه تهران را می‌توان نام برد.

بخش پهلوی اول

نیم طبقه تکمیل شده در ادوار بعد

تصویر بنای الحاقی دهه 40

وضعیت فعلی دبستان خیام و اقدامات صورت گرفته:

در حال حاضر مجموعه با ظرفیت 350 نفر (یک سوم ظرفیت اولیه) فعال است. در سال 1397 مدیریت مدرسه، پیرو اخباری مبنی اقدامات آموزش و پرورش جهت واگذاری بنا برای نوسازی با فعالیت پاساژ، درخواست ثبت بنا را نمود. پیرو همکاری به وجود آمده بنا برداشت و پرونده ثبتی آن تهیه شد. با پیگیری های بسیار سرانجام بنا در زمستان 1398 به شماره 32760 به ثبت رسید و با پیگیری های انجام شده در تابستان 1399 فرمانداری حکم تثبیت را ابلاغ نمود.

این مجموعه علاوه بر اینکه از بناهای حایز ارزش میراث معماری مدرن می‌باشد، دارای مجموعه‌ای از ابزار کمک آموزشی در مقیاسهای متنوع(ماکت ابزار الی چند نسل از دستگاههای مرتبط با تراشکاری) می‌باشد که به نوعی مستندات تاریخ آموزش فنی و حرفه‌ای کشور محسوب می‌شوند. با توجه به پتانسیلهای ذکر شده، تبدیل بخشی از فضای مدرسه به موزه ، چند امکان تاثیر گذار به وجود می‌آید که در ادامه به اختصار به آنها خواهیم پرداخت.

• تاسیس موزه مدرسه در کنار فعالیت آموزشی مدرسه می تواند پتانسیلی برای معرفی مجدد مدرسه و جذب هنرجو گردد.
• فعالیت جدید می‌تواند با جمع‌آوری سرمایه اجتماعی از طریق صنعت گردشگری، به عنوان عامل حفاظتی از خطر خروج ثبت و تخریب بنا عمل نماید
• با توجه به قرارگیری هنرستان در لبه محله سیروس که یکی از محلات آسیب دیده و در حال فروپاشی تهران می‌باشد، امید است فعالیت موزه بتواند در درازمدت نقطه محرک توسعه‌ برای محله گردد. ضمن اینکه فعال سازی آمفی تاتر هنرستان در مجموعه موزه، امکان خدمات رسانی به محله به عنوان سینمای محلی را نیز مهیا می‌نماید.
• ایجاد موزه فرصتی است برای گردآوری اشیاء و اسناد بخشی از تاریخ آموزشی این سرزمین به مثابه بخشی از امانتی که باید نگه داری شود تا روشنگر بخشی از تاریخ این سرزمین باشد.

حوزه، حوزه بلافصل و امکان توسعه

اقدامات انجام شده

• احیا و مرمت و بخشی از بنای مدرسه به عنوان موزه
• ارسال نامه به سفارت فرانسه و آلمان جهت امکان دستیابی به اطلاعات بیشتر در مورد مجموعه
• تلاش برای ایجاد نهاد مدیریت موزه از طریق جلب مشارکت هنرآموزان، معلمان و انجمن اولیاء مدرسه برای راه‌اندازی مدرسه

تصاویری از مشارکت دانش آموزان، انجمن اولیا و مربیان و مدیریت مدرسه  در آماده سازی فضا و جمع آوری اشیا

این گزارش براساس ضوابط ارسالی از دوکومومو(تعداد کلمات و تصاویر) تنظیم شده است.

استفاده از مطالب و تصاویر با ذکر منبع بلامانع است.

مجموعه تصاویر ارسالی ضمیمه گزارش.

پرونده موزه مدرسه دبستان خیام در این لینک قابل مطالعه است